źródło: Wikimedia

Wielu autorów, którzy posądzają wolny rynek o wszelkie zło tego świata, jest przekonanych, że bezpośrednie zaangażowanie obywateli w życie polityczne – tak zwana demokracja partycypacyjna, deliberatywna czy uczestnicząca – doprowadzi właśnie do wprowadzenia w życie rozwiązań, które ten „zły neoliberalizm” zniszczą i na jego miejsce wcielą w życie, przykładowo, podwyżkę podatków. Myślę, że jest to instrumentalne traktowanie demokracji bezpośredniej – „popierajmy szeroką partycypację, aby został wybrany jedynie słuszny pogląd”. Ciekawe, czy jeżeli w toku obywatelskiego uczestnictwa okazałoby się, że ludzie – jak na przykład w Szwajcarii – wybierają jednak rozwiązania wspierające własność prywatną, to czy ci sami autorzy zaczęliby promować powrót do demokracji przedstawicielskiej bądź nawet do autorytaryzmu?

Na polskim gruncie taki pogląd jest zawarty między innymi w książce Jana Sowy pt. „Inna Rzeczpospolita jest możliwa” (2015). Sowa w rozdziale „Demokracja – instytucje dobra wspólnego versus instytucje przedstawicielskie” słusznie zauważa, że jest w tym coś dziwnego i antyobywatelskiego, że posłowie i senatorowie – jak mówi polska konstytucja, której 20-lecie właśnie obchodzimy – „nie są związani instrukcjami wyborców”. Jak pisze autor książki, „w rzeczywistości [posłowie] po prostu sprawują władzę w ramach wyznaczonych przez prawo. W wyborach nie wyrażamy zatem wcale naszej woli, ale jedynie przyzwolenie na rządy tych lub owych” (s. 248). Przez wyrażanie woli Sowa rozumie dopiero bezpośrednie obywatelskie działanie, zabieranie głosu i wymyślanie przez ludzi rozwiązań różnych problemów podczas zgromadzeń ludowych: „głos jest wcieleniem obecności. A ona nie może zostać zastąpiona, wyklucza więc wszelkie formy reprezentacji” (s. 258). Jan Sowa krytycznie cytuje również jednego z ojców założycieli Stanów Zjednoczonych – Jamesa Madisona, który jako właściwy system polityczny postulował (w odróżnieniu od demokracji) republikę, przez którą rozumiał „oddanie władzy w ręce małej grupy obywateli wybranych przez resztę” oraz „całkowite wyłączenie ludu, w jego kolektywnej formie, z jakiegokolwiek udziału w rządzie” (s. 265). Jak komentuje Sowa, w świetle słów Madisona okazuje się, że „celem reprezentacji politycznej nie jest wcale afirmacja władzy ludu” (s. 266), tylko odsunięcie obywateli od uczestnictwa w demokracji.

Argumentów stosowanych przez Sowę mogliby używać również zwolennicy wolnego rynku, którzy uważają, że demokracja bezpośrednia byłaby remedium na wprowadzanie absurdów niesprawiedliwie ograniczających jednostkom prawo do własności prywatnej, czyli poszerzających możliwość odbierania ludziom przez państwo zarobionych przez nich pieniędzy. Przykładami z Polski są moim zdaniem podwyżka VAT z 22 proc. do 23 proc. (wprowadzona w 2011 roku przez rząd PO-PSL, a utrzymana od 2015 roku przez rząd PiS) oraz rozszerzenie zakresu oskładkowania umów zleceń decyzją Sejmu z października 2014 roku, również głosami zarówno PO, jak i PiS. Obie te złe, nieszanujące własności prywatnej decyzje to owoce demokracji przedstawicielskiej, parlamentarnej. Mimo tego Jan Sowa sprawia wrażenie przekonanego, że wprowadzenie demokracji bezpośredniej automatycznie będzie się łączyć z wyborem przez uczestniczących obywateli rozwiązań socjalistycznych, na przekór rzekomo prowolnorynkowym tendencjom demokracji parlamentarnej. Jak pisze Sowa, „parlamentaryzm jest logiką polityczną (…) późnego kapitalizmu”; „demokracja parlamentarna służy utrzymaniu przy życiu chwiejącej się władzy kapitału” (s. 267). Sowa nie dostrzega, że skostniały system demokracji przedstawicielskiej, pozostawiający mało miejsca dla bezpośredniej obywatelskiej partycypacji i kontroli, może służyć celom wręcz przeciwnym: umożliwia bowiem łatwe zagarnianie przez polityków pieniędzy obywateli, aby realizować obietnice wyborcze skierowane do poszczególnych grup (przykładem są podwyżki podatków dla ogółu pracujących, aby wypłacić zasiłek tylko części z nich). Wydaje się, że przedstawiciele ludu niestety znacznie chętniej wykorzystują swą władzę do realizacji etatystycznych zakusów i pozbawiania umiarkowanie zarabiających obywateli ich pieniędzy niż – jak twierdzą entuzjaści demokracji bezpośredniej w służbie walki z wolnością ekonomiczną – do podążania za „pokusą” „neoliberalnego” obniżania podatków czy wprowadzania ułatwień w działalności gospodarczej i zatrudnianiu.

Podobnego utożsamienia demokracji bezpośredniej z wyborem rozwiązań godzących we własność prywatną dokonuje światowej sławy badacz grupy zwanej „prekariatem”, Guy Standing z Wielkiej Brytanii. W książce „Prekariat. Nowa niebezpieczna klasa” (2011, polskie wydanie 2014, tłum. Paweł Kaczmarski i inni) również zauważa, jakoby posiadające kapitał „elity” kierowały polityką, kierując ją na tory „neoliberalizmu” i uniemożliwiając uczestnictwo „zwyczajnym” obywatelom (s. 348, s. 350). Tak samo jak dla Sowy, dla Standinga doskonałą egzemplifikacją demokracji deliberatywnej jest ruch Occupy Wall Street. Co jeszcze bardziej znamienne, jako przykład na powodzenie demokracji deliberatywnej Standing przytacza następującą sytuację: „Jeden z eksperymentów, przeprowadzony w dotkniętym recesją stanie Michigan, doprowadził do wzrostu poparcia dla wyższych podatków (w wypadku stawki podatku dochodowego z 27 do 45 proc.). W eksperymentach tego typu największe zmiany opinii zachodzą wśród tych, którzy zdobywają najwięcej wiedzy. Nie znaczy to, ze zmiany takie są zawsze pożądane” (s. 350-351). We fragmencie tym autor sugeruje, że generalnie powinno być tak, iż za sprawą demokracji deliberatywnej obywatel zyskuje większą wiedzę, która oświeca go w taki sposób, że obywatel ten wybiera podwyżkę podatków (bo gdy wybierze jednak, że chce, aby państwo nie zabierało mu aż tyle wynagrodzenia, będzie pod wpływem „komunałów” i „sloganów” tworzonych przez „siłę kapitału elit” – por. s. 350). Czasem jednak do głowy uczestniczącego obywatela może wkraść się „niewłaściwa wiedza”, która zasugeruje zmiany – jak pisze sam Standing – „niepożądane”, czyli właśnie te „neoliberalne”. Stwierdzenie, że według autora zmiany „niepożądane” to właśnie zmiany wolnorynkowe, jest tym bardziej uzasadnione, że z pracy „Prekariat” wynika także, iż poglądy wspierające wolność ekonomiczną i własność prywatną są przez Guya Standinga utożsamiane z… populizmem. Wystarczy przyjrzeć się takim fragmentom: „Warto rozważyć tymczasowy wariant dochodu podstawowego, który mógłby pomóc odciągnąć prekariat od populizmu. Polegałby on na wymaganiu od wszystkich posiadających do niego prawo, by w trakcie rejestrowania się jako jego beneficjent, składali moralne zobowiązanie do głosowania w wyborach krajowych i lokalnych” (s. 351) oraz „Być może to obowiązek głosowania sprawia, że neoliberalizm cieszy się w Brazylii tak małym poparciem” (s. 353)…

Czyżby autorzy – używający w kontekście demokracji bezpośredniej czy deliberatywnej słów takich jak „wielość”, „pluralizm”, „różnorodność” – naprawdę nie zdawali sobie sprawy, że postulowana przez nich szeroka partycypacja obywatelska może prowadzić nie tylko do rozkwitu rozwiązań etatystycznych czy socjalistycznych, ale także do wyboru pomysłów niosących ochronę własności prywatnej, niskie podatki, elastyczność zatrudnienia i brak nadmiernej biurokracji? Przykładem na to, że obywatele mogą wybrać tę drugą opcję, jest choćby szwajcarskie referendum z września 2016 roku w sprawie wprowadzenia projektu „zielonej gospodarki”, który miał podporządkować gospodarkę celom ekologicznym. Jeżeli okresowe cele dotyczące „zrównoważenia gospodarki” nie zostałyby osiągnięte, władze federalne i lokalne miałyby prawo tak zaostrzać swoje działanie, aby doprowadzić do spełnienia tych celów – nawet kosztem rzeczy takich jak wzrost gospodarczy, zatrudnienie, czy też – puśćmy wodze wyobraźni – swobody obywatelskie. Jednak 63 proc. głosujących Szwajcarów (przy frekwencji 43 proc. uprawnionych do głosowania) powiedziało „nie” zielonej gospodarce. W Polsce, przy zachowaniu wszelkich proporcji, podobnym prowolnorynkowym bezpośrednim zaangażowaniem obywatelskim można nazwać akcję „Nie Zagłosuję”, prowadzoną w latach 2013-2014 przeciwko zagarnianiu przez rząd środków z Otwartych Funduszy Emerytalnych na własne wydatki. Akcja polegała na wysyłaniu apeli do polityków oraz umieszczaniu przez zaangażowane osoby na portalu społecznościowym swoich zdjęć z kartką zawierającą informację, ile środków „zabiorą” politycy tej osobie i jej bliskim. W końcu w 2014 roku w akcie protestu w OFE pozostało aż 2,5 mln Polaków, co wymagało samodzielnego złożenia deklaracji w urzędzie, w przeciwieństwie do zgody na przeniesienie wszystkich środków z OFE do Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, która nie wymagała od obywatela żadnego działania.

Wydaje się, że w utożsamianiu demokracji bezpośredniej ze sprzeciwem wobec wolnego rynku i indywidualizmu nie chodzi jedynie o to, że wyrażający taki pogląd autorzy po prostu nie wierzą w to, że demokracja deliberatywna może przynieść rozwiązania wolnorynkowe. Autorzy ci często sugerują bowiem, że najchętniej wykluczyliby z ewentualnie powstałej demokracji bezpośredniej osoby o poglądach wolnorynkowych. Jan Sowa jedynie w kontekście walki z wolnym rynkiem, z „antydemokratyczną (…) prywatną własnością środków produkcji” (s. 267) wyraża następujące przekonanie: „Obecny ruch okupacji i protestów (…) nie oczekuje od polityków i rządzących niczego poza tym, żeby się wynieśli i pozwolili ludziom w demokratyczny sposób decydować o własnym życiu” (s. 267-268). „Decydowanie w demokratyczny sposób o własnym życiu” jest według autora przeciwieństwem poglądów wolnorynkowych, takich jak popieranie niskich podatków, choć wydawałoby się, że obywatelskie poparcie dla rozwiązań wolnorynkowych stanowi jeden z przejawów możliwości „decydowania [obywateli] o własnym życiu” w ramach demokracji. Zwłaszcza że w sferze pozapolitycznej to właśnie te wspomniane niskie podatki umożliwią mi w większym stopniu decydowanie o własnym życiu niż podatki wysokie, ponieważ to ja będę w większym stopniu decydować, na co przeznaczę moje wynagrodzenie. Z tekstu Sowy wynika jednak, że mamy prawo wykluczyć z demokracji bezpośredniej osobę, która głosi takie przekonania, bo jest ona niedemokratyczna. Jeszcze mocniej przekonanie takie wyraża Guy Standing: „Libertariańskim, paternalistycznym «popychaczom» powinno się powiedzieć, by zajęli się własnymi sprawami i swoją «architekturą wyboru», panoptykon należy zaś zdemontować. Aby wspierać ludzi w podejmowaniu samodzielnych decyzji, potrzeba odpowiedniej edukacji i quality time” (s. 307). A zatem widać tutaj jasne rozróżnienie: po jednej stronie są „libertarianie”, a po drugiej stronie są „ludzie”, którzy mają mieć udział w rządzeniu. Skoro, jak sugeruje Standing, zwolennikom wolności jednostki, ochrony własności prywatnej oraz wolnego rynku należy zamknąć usta, oznacza to, że nie są oni „ludźmi” demokracji bezpośredniej; że dopóki mają oni wolnościowe poglądy, nie są godni być uczestniczącymi obywatelami. Podobne stanowisko jest wyrażane w artykule „Neoliberalism, Austerity and Participatory Democracy” (2011) autorstwa Sveinunga Legarda. Autor bez ogródek mówi w nim o naturalnie antywolnorynkowym charakterze systemu politycznego opartego na bezpośrednim obywatelskim zaangażowaniu: jak pisze w imieniu socjalistów i działaczy ekologicznych (tłum. moje), „nasza aspiracja do bezpośredniej i uczestniczącej demokracji zawiera w sobie nasze rewolucyjne marzenia o życiu poza kapitalizmem”…

Skoro według osób utożsamiających demokrację bezpośrednią ze sprzeciwem wobec indywidualizmu i wolnego rynku poparcie dla wolności jednostki oraz wolności ekonomicznej nie mieszczą się w demokracji, to w gruncie rzeczy pozornie szlachetne postulaty tych autorów, aby dać ludziom uczestnictwo w rządzeniu poprzez wcielenie w życie demokracji bezpośredniej w miejsce parlamentarnej, są na wskroś antydemokratyczne czy też – stosując inną pojęciowość – antyobywatelskie: głoszą bowiem demokrację deliberatywną tylko pod warunkiem, że obywatele będą wyrażać „jedynie słuszne” poglądy. Wprowadzanie demokracji bezpośredniej z założeniem – choćby niepisanym, a obowiązującym tylko na mocy prawa zwyczajowego – że zamierzamy ignorować w niej osoby o poglądach odwołujących się do prawa do własności prywatnej i do pozbawionej absurdów swobody działalności gospodarczej, byłoby wprowadzaniem fałszywej demokracji.

Artykuł Czy demokracja bezpośrednia to wróg wolnego rynku? pochodzi z serwisu Blog Obywatelskiego Rozwoju.

Wall Street. Siedziba zła, wyzysku i spekulacji. Tutaj narodził się światowy kryzys gospodarczy. To tutaj bankierzy bawią się za kasę podatników i klientów spekulując na akcjach, a wieczory spędzają na ćpaniu, wlewaniu w siebie alkoholu i od czasu do czasu powodują umyślnie kryzysy gospodarcze. Taki obraz Wall Street i bezdusznych bankierów, dla których liczy się tylko kasa, został stworzony przez hollywoodzkich reżyserów. To Gordon Gekko grany przez Micheala Douglasa stał się symbolem nieograniczonej chciwości („Greed is good”), a książki Naomi Klein stały się wręcz kultowe, ponieważ pokazują „wyzysk” wielkich międzynarodowych korporacji. Należy podkreślić, że film „Wall Street” z 1987 r. odniósł niesamowity sukces, ponieważ zarobił ponad 43 mln dolarów i zgarnął ponad 10 nagród, w tym Oscara dla Michaela Douglasa w kategorii aktora pierwszoplanowego. Gdyby nie ten „zły neoliberalizm” i „krwiożerczy wolny rynek” film nie odniósłby wielkiego sukcesu, ponieważ nie dostałby środków na jego sfinansowanie z urzędu odpowiedzialnego za kulturę i rozrywkę albo nie przeszedłby przez cenzurę.

Kolejny film przedstawiający zły kapitalizm i banksterów to „Wilk z Wall Street” (2013), który także może pochwalić się niebywałym sukcesem. Leonardo di Caprio otrzymał Złotego Globa za rolę Jordana Belforta, bankiera, który został skazany za manipulowaniem kursami na giełdzie. Historia „Wilka z Wall Street” opowiada o bezkarności bankierów z Wall Street, którzy oszukują i wykorzystują naiwność zwykłych graczy giełdowych w celu osiągnięcia niesamowitych zysków i pławienia się w luksusach. Film zarobił na siebie ponad 100 mln dolarów, a jego zyski stale rosną. Pozostając w temacie Wall Street, kolejnym filmem, który można odebrać jako krytykę kapitalizmu jest „Zakładnik z Wall Street”
z bieżącego roku. George Clooney, który wciela się w rolę gospodarza finansowego programu telewizyjnego zostaje wzięty jako zakładnik przez pokrzywdzonego, który stracił oszczędności całego życia po wysłuchaniu rad telewizyjnego eksperta. Przesłanie filmu jest jednoznaczne: giełda to hazard, ruletka, kursy akcji zależą od przypadku, na giełdzie panuje totalna spekulacja i znowu jest ten zły „kapitalizm”, który okradł biednego człowieka.

Krytykowanie Wall Street i kapitalizmu oraz porównywanie giełdy do hazardu stało się częścią popkultury i trendem w Hollywood. Filmy pokazujące rozpasanie bankierów, którzy są w większości przedstawiani jako czarne charaktery zyskują popularność wśród odbiorców kultury masowej – zgadzają się z tezą, że kapitalizm to zło i wyzysk. Jest to dowód na to, że większość społeczeństwa ma kiepską wiedzę finansową i nie potrafi zadbać o swoje finanse osobiste oraz inwestować na giełdzie, a krytyka kapitalizmu jest próbą usprawiedliwienia utraty oszczędności
z powodu ryzykownych inwestycji. Negatywnym zjawiskiem jest także występowanie takich poglądów na uczelniach wyższych oraz w polityce, gdzie promuje się pogląd, że to państwo musi zadbać o przyszłe emerytury, ponieważ giełda to ruletka, a obywatele nie potrafią oszczędzać.

Krytyka kapitalizmu to specjalność Naomi Klein, która dzięki wolnemu rynkowi wydała kilka książek poświęconych idei antyglobalizmu (jej książka „Doktryna Szoku” stała się „Biblią antyglobalizmu”). Za „Doktrynę Szoku” autorka otrzymała interdyscyplinarną nagrodę Warwick Prize w wysokości 50 tysięcy funtów. Jej kolejna książka „No Logo” została przetłumaczona na 25 języków, The New York Times nazwał ją “a movement bible”. Jej artykuły są drukowane w The Nation, In These Times, The Globe and Mail, This Magazine, Harper’s Magazine, oraz The Guardian, które de facto są korporacjami, które krytykuje w swoich książkach.

Oprócz bezpośredniej krytyki wolnego rynku, występuje krytyka pośrednia, która sprowadza się do pokazania np. nierówności społecznych i poszukiwania winnego w postaci niewidzialnej ręki rynku, natomiast zbawicielem ma być państwo. Głównymi krytykami, którzy są znani na całym świecie to Joseph E. Stiglitz, profesor akademicki Columbia University, laureat nagrody Nobla w dziedzinie ekonomii (2001) oraz Thomas Piketty – francuski ekonomista, Dyrektor ds. badań w École des hautes études en sciences sociales (EHESS), profesor w Paris School of Economics.„Cena nierówności” Josepha Stiglitza przedstawia tezę, zgodnie z którą nierówności powodują szkody dla całego społeczeństwa, dlatego interwencje państwa są konieczne w celu zniesienia wszelkich nierówności, natomiast Thomas Piketty w swojej książce „Kapitał w XXI wieku” wykorzystuje obszerne dane statystyczne w celu wyciągnięcia błędnych wniosków. Według Pikkety’ego to dochody z kapitału rosną szybciej niż dochody z pracy, więc następuje stały wzrost nierówności w społeczeństwie, czego bezpośrednim skutkiem będzie upadek kapitalizmu, a celem rządu jest interwencja i walka z nierównościami. Wykorzystane przez Piketty’ego dane wskazują tylko na bogacenie się całego społeczeństwa i na to, że dochody biedniejszych rosną szybciej niż dochody bogatszych. „Kapitał w XXI wieku” Piketty’ego zdobył tytuł Biznesowej Książki Roku 2014 według „Financial Times” i McKinsey, został liderem na liście bestsellerów „New York Timesa” i przebojem sprzedażowym wszechczasów wydawnictwa Harvard University Press. Powyższe nagrody i miejsca na listach sprzedażowych przełożyły się na zyski dla autora. Krytyka kapitalizmu jest zyskowna.

Przechodząc na polskie podwórko można zauważyć, że krytykowanie kapitalizmu i wolnego rynku jest u nas też modne. Kto nie krytykuje wolnego rynku, ten ma mniejsze szanse, żeby przebić się w mediach i na scenie politycznej. Krytyka wolnego rynku jest w modzie – krytykują go profesorowie, dziennikarze i tzw. specjaliści od wszystkiego, którzy uważają, że nie może być tak, że „jeden ma więcej, a ten drugi ma mniej”, bo to nie jest „sprawiedliwie społecznie”. Dzięki krytyce kapitalizmu i wolnego rynku poparcie zyskują populistyczne i socjalistyczne partie polityczne – w ostatnich wyborach parlamentarnych mogliśmy się o tym przekonać. Przyczyną zwycięstwa Prawa i Sprawiedliwości był postulat rozbudowania programu socjalnego, zasiłków na dzieci (Program „Rodzina 500+”) oraz wyrównywanie różnic społecznych, co zostało pozytywnie odebrane przez elektorat. Retoryka partii obecnie rządzącej sprowadza się do obwiniania kapitalizmu i poprzednich władz za sytuację gospodarczą w Polsce. Obecnie za niski wzrost PKB (zgodnie z danymi GUS polska gospodarka rozwija się najwolniej od dwóch lat – tylko 2,5 proc. w ujęciu rocznym, przy oczekiwaniach w okolicach 3 proc.) obwinia się „przedsiębiorców powiązanych z partiami opozycyjnymi”, którzy zwlekają z inwestycjami, bo czekają, aż wrócą „dawne czasy”.

– Na przykład są na pewne cele pieniądze, a przedsiębiorcy związani z partiami opozycyjnymi nie chcą podejmować różnego rodzaju przedsięwzięć gospodarczych. Zyskownych dla nich, bo uważają, że lepiej zaczekać, aż wrócą dawne czasy. Ale one nie wrócą, zapewniam, że nie wrócą – stwierdził Jarosław Kaczyński w TVP.

Krytyka wolnego rynku i kapitalizmu jest zyskowna i modna – dzięki niej można także wygrać wybory. W mediach znacznie lepiej sprzedaje się wizerunek bezwzględnego bankiera w garniturze niż zazwyczaj anonimowego posła, który głosuje za odrzuceniem kwoty wolnej od podatku. Za krytyką kapitalizmu kryje się indywidualny interes – sława oraz pieniądze. Krytyka państwa nie spotyka się z pozytywnym odbiorem, ponieważ nie jest to zbyt medialny pogląd – państwu i urzędnikom przypisuje się nieomylność i nadprzyrodzone moce. Najlepszą obroną na krytykę jest promowanie wolnego rynku i jego osiągnięć. Brak wiary w wolny rynek jest brakiem wiary w wolność.

Artykuł Korzyści z krytyki wolnego rynku pochodzi z serwisu Blog Obywatelskiego Rozwoju.