Rynek pracy w czasie kryzysu finansowego

Autorstwa: Mary C. Daly, John’a Fernald’a, Òscarr’a Jordà oraz Fernandy Nechio

Wpływ kryzysu finansowego na rynek pracy był różny w zależności od kraju. W Stanach Zjednoczonych odsetek bezrobotnych niemalże podwoił się w porównaniu z poziomem sprzed recesji. Wskaźnik ten wzrósł znacznie mniej w Wielkiej Brytanii, natomiast w Niemczech pozostał  na prawie niezmienionym poziomie pomimo dużego spadku PKB. Zmiany instytucjonalne i technologiczne, które miały miejsce od lat 70-tych ujednoliciły powiązania pomiędzy produkcją a bezrobociem wśród różnych krajów. Jednakże światowy kryzys finansowy zmniejszył stopień tego podobieństwa, gdyż państwa wprowadziły odmienne regulacje  na rynku pracy, aby poprawić poziom PKB.

Pół wieku temu Artur Okun (1962) zaobserwował, że zmiany poziomu bezrobocia są spójnie  związane ze zmianami PKB. Od tego czasu, to co dziś nazywamy „prawem Okuna” (lub zależnością Okuna), stało się jedną z głównych zasad makroekonomii i jednocześnie podstawowym narzędziem używanym przez twórców polityki pieniężnej,  wykorzystywanym do tworzenia prognoz ekonomicznych (np.: Bernake 2012).

Badania wykazały, że dokładna wartość korelacji zaobserwowanej przez  Okuna różni się znacznie w zależności od kraju (Gordon 2011). Przykładowo, z jednej strony mamy Stany Zjednoczone oraz Kanadę, gdzie dwuprocentowy  wzrost PKB pociąga za sobą spadek bezrobocia o 1 pkt. proc. Natomiast na drugim końcu możemy znaleźć kraje europejskie, dla których ten związek wynosi nawet 5 do 1. Powiązania te dostarczają wygodnego narzędzia, które podkreśla związek między produkcją a bezrobociem.

Stopa bezrobocia spada, gdy produkcja rośnie i odwrotnie, co nie jest niczym zaskakującym. Podobnie rzecz ma się z innymi kwestiami, jak np. wytworzeniem większej ilości produktów, które wymaga zatrudnienia dodatkowych pracowników. Jednakże można zauważyć pozorną stabilność tego powiązania, sugerującą że dyskrecjonalny mechanizm odpowiada za to, w jaki sposób przedsiębiorstwa przystosowują się do wstrząsów, które zmieniają popyt na ich produkty. W naszym opracowaniu skupiamy się na trzech aspektach, które mogą modyfikować firmy w odpowiedzi na zmiany rynkowe: liczbie zatrudnionych pracowników, ilości godzin jaką muszą oni przepracować oraz na ich produktywności.

Kiedy popyt spada, przedsiębiorstwa mogą zwolnić pracowników, zwłaszcza  gdy spadek ten jest długotrwały. Mogą one również uelastycznić  liczbę godzin spędzonych w pracy przez poszczególnych pracowników, albo dostosować ich efektywność. Firmy wykorzystują ten zbiór przystosowań w zależności od różnych czynników, w tym od przepisów prawa pracy, które wpływają na możliwość pracodawcy do zatrudnienia pracowników, lub uelastycznienia czasu ich pracy. Na decyzje pracodawców wpływa także presja konkurencji, która kreuje bodźce do zwiększenia efektywności i obniżenia kosztów produkcji. Oczywiście, efektywność może również spaść jeśli produkcja się zmniejszy, a firma decyduje się nie zmienić ilości godzin przepracowanych przez swoich pracowników lub po prostu nie ma takiej możliwości. Z tego wynika, iż zależność Okuna będzie miała różne wartości, w zależności od tego jak rynek zareaguje na spadek popytu.

Rozwinięte gospodarki zachowują się podobnie

Przemiany, które dokonały się w gospodarce światowej począwszy od lat 70-tych, zmieniły stopień powiązania bezrobocia  i produkcji. Od połowy lat 80-tych do połowy pierwszej dekady XXI wieku, gospodarki wielu krajów doświadczyły  zwiększenia przewidywalności wahań produkcji oraz inflacji. Okres ten literatura angielska nazywa „Great Moderation”.  Udział kobiet na rynku pracy wzrósł znacznie od lat 60-tych, ale ustabilizował się w połowie lat 90-tych. Starzenie się społeczeństw w rozwiniętych gospodarkach na przestrzeni ostatniej dekady spowodowało jeszcze większy spadek w całkowitej aktywności zawodowej. Do tego rynki pracy stały się bardziej elastyczne, a siła związków zawodowych osłabła. Wszystkie te przemiany wpłynęły na wielkość zależności Okuna.

Przed okresem zwanym „Great Moderation” zależność Okuna była duża. Jeden punkt procentowy wzrostu bezrobocia był powiązany ze spadkiem PKB o ok. 3 pkt. proc. Niemniej poszczególne kraje  znacznie różniły się między sobą. Dla niektórych zależność  ta była bardzo niska i wynosiła nawet 1 do 1. W latach 90-tych i pierwszej dekadzie XXI w. przeciętna wartość zależności Okuna obniżyła się niemalże do stosunku 1 do 1, a różnice pomiędzy poszczególnymi krajami wyraźnie zmalały.

Jednakże, kiedy nadszedł kryzys finansowy sytuacja ponownie uległa zmianie. Dane od roku 2007 wskazują, że zależność Okuna wzrosła do poziomu, który był obserwowalny po raz ostatni w latach 80-tych. Jest to najprawdopodobniej skutkiem tego, że kraje przyjęły różne metody zwalczania kryzysu. Kiedy nastąpiło zmniejszenie produkcji, niektóre z nich – w skutek przyjęcia różnych rozwiązań instytucjonalnych – ustrzegły się nadmiernego wzrostu bezrobocia.

Wielka recesja: Wielkie rozwarstwienie ?

Za wyjaśnienie spadku w zależności Okuna przed 2007 r. odpowiadać może kilka czynników: globalizacja, większa mobilność zawodowa, a także liberalizacja stosunków pracownik-pracodawca. Co więcej, na przestrzeni ostatniej dekady zmniejszył się  stopień prawnej ochrony zatrudnienia, co wynikało m.in. ze zmian prawnych dotyczących zwolnień grupowych oraz indywidualnych (OECD 2013). Powyższe czynniki zwiększyły elastyczność rynku pracy, w rezultacie czego, kiedy wskutek kryzysu PKB spadł, rynek dostosował się do tego poprzez korektę zatrudnienia, co wpłynęło na stopę bezrobocia.

Światowy kryzys finansowy zwiększył zależność Okuna dla wszystkich 15 badanych krajów, a także spowodował większe jej zróżnicowanie w badanej grupie. Nasuwa się pytanie czy powyższe zmiany odzwierciedlają odwrócenie się czynników, które wpłynęły na sytuację przed spadkami z roku 2007? Aby lepiej zrozumieć co wydarzyło się począwszy od kryzysu finansowego, postanowiliśmy podzielić zależność Okuna na trzy składowe: zmiany w PKB wynikające ze zmian w mobilności na rynku pracy, godzin przepracowanych przez pracowników oraz z efektywności ich pracy. Rozdzielenie zależności Okuna na te trzy zmienne pozwala zobrazować różnice w działaniach podjętych przez Stany Zjednoczone, Wielką Brytanię oraz Niemcy w celu wyjścia ich gospodarek z kryzysu.

Okazuje się, że zależności Okuna są głównie rezultatem zmian w całkowitym zatrudnieniu. Ilość godzin przepracowanych przez pracowników oraz ich efektywność wpływają  wprawdzie na zmiany PKB, lecz ich znaczenie jest zdecydowanie mniejsze.

Z przeprowadzonej analizy danych statystycznych wynika, że wzrost bezrobocia o 1 pkt. proc. determinujespadek  wskaźnika  zatrudnienia co najmniej o 1  pkt. proc. Zależność ta jest dosyć intuicyjna, natomiast różnice w takich czynnikach jak: uczestnictwo w rynku pracy oraz imigracja mogą powodować, że związek ten nie musi zachodzić w proporcji  1 do 1.

Powiązanie pomiędzy ilością godzin przepracowanych przez pracowników a bezrobociem podlega z kolei większym wahaniom. Dla niektórych krajów ta korelacja jest dodatnia, sugerując że osoby zatrudnione są wykorzystywane intensywniej w okresie spadku koniunktury. Dla innych jest ona ujemna, co sugeruje mniej intensywne wykorzystanie siły roboczej. Podobnie, zależność pomiędzy efektywnością, a bezrobociem różni się znacznie w badanej grupie. Przykładowo jest ona dodatnia dla Stanów Zjednoczonych, ale ujemna dla Francji. Wzrost bezrobocia w USA jest powiązany ze wzrostem wydajności, natomiast we Francji można zaobserwować odwrotną tendencję.

Począwszy od wybuchu kryzysu, państwa oddziaływały na  trzy analizowane przez nas czynniki, choć – w zależności od kraju – z różnym naciskiem na każdy z nich. Dostosowania, które miały miejsce w Stanach Zjednoczonych były w dużej mierze zgodne z ich doświadczeniami przedkryzysowymi tj. spadkiem zatrudnienia, zmniejszoną ilością godzin oraz zwiększoną efektywnością. Natomiast w Wielkiej Brytanii spadek zatrudnienia, ilości przeprowadzonych godzin oraz efektywności był większy niż w okresie przed kryzysem. W porównaniu do USA, w Wielkiej Brytanii dostosowanie wydajności miało dużo większe znaczenie. Godne uwagi są zmiany jakie nastąpiły w Niemczech. Ilość godzin przypadających na pracownika oraz efektywność zmniejszyły się w większym stopniu niż można byłoby się spodziewać na podstawie danych sprzed kryzysu. Tłumaczy to, dlaczego, pomimo dużych spadków produkcji, zaobserwowano w tym kraju względnie niewielkie zmiany bezrobocia.  Po części wyjaśniają to przyjęte rozwiązania prawne, które pozwalają pracodawcom na elastyczne dostosowanie godzinowego wymiaru pracy (Burda i Hunt 2011).

Niemcy, Wielka Brytania oraz Stany Zjednoczone są dobrymi przykładami na to, w jak odmienny sposób przedsiębiorstwa w rozwiniętych gospodarkach odpowiedziały na światowy kryzys finansowy. Rozwiązanie niemieckie wyraźnie odzwierciedlone jest we wprowadzonych rozwiązaniach prawnych. W innych krajach powody różnic nie są aż tak oczywiste. We wszystkich przypadkach różnice w metodach jakich użyły przedsiębiorstwa w poszczególnych krajach, aby dostosować produkcję, są bezpośrednio odzwierciedlone w zmianach stopy bezrobocia.

Wnioski

Światowy kryzys finansowy odwrócił procesy zbieżności w zależności Okuna, które były obserwowalne od lat 70-tych. Nie można tego wytłumaczyć odwróceniem się pojedynczych tendencji na rynku pracy. Obrazuje to raczej jak państwa odpowiedziały na kryzys. Różnice w regulacjach prawnych oraz polityce rządowej odnośnie kryzysu doprowadziły w niektórych krajach do położenia nacisku na zmniejszenie zatrudnienia, w innych na zredukowanie godzin pracy, a w kolejnych do dostosowania efektywności. Różnice te przyczyniły się najprawdopodobniej do rozbieżnych ścieżek wyjścia z kryzysu. Kryzys z 2007 roku doprowadził do ponownej oceny regulacji rynków finansowych. Podobnie, wydarzenia ostatnich lat powinny skłonić do zastanowienia się nad tym jak funkcjonowanie rynku pracy może zostać usprawnione.

Artykuł List ekonomiczny – Federal Reserve Bank of San Francisco pochodzi z serwisu Blog Obywatelskiego Rozwoju.